Jod to pierwiastek śladowy niezbędny dla właściwego funkcjonowania organizmu. Przede wszystkim jest niezbędny w procesie syntezy hormonów tarczycy. Niedobór jodu nie należy do rzadkości, zwłaszcza wśród populacji zamieszkującej tereny, na których jod nie jest rozpowszechniony. W ramach profilaktyki niedoboru jodu podejmowane są takie rozwiązania, jak powszechne jodowanie soli kuchennej. Czy to wystarczająco skuteczne rozwiązanie? I co stanie się, gdy jodu jest za mało? Zbyt niska podaż jodu nie pozostaje obojętna dla organizmu, gdyż jod pełni istotne funkcje w organizmie człowieka.
Jod jest pierwiastkiem kluczowym dla prawidłowego funkcjonowania tarczycy. Ten niewielki gruczoł zlokalizowany w przedniej części szyi odpowiada za syntetyzowanie hormonów tarczycy – trójjodotyroniny T3 oraz tyroksyny T4. Hormony tarczycy regulują przemiany węglowodanów, lipidów i białek, funkcjonowanie układu nerwowego, układu krążenia, układu rozrodczego czy kości.
Tarczyca stanowi główny magazyn jodu w organizmie. Stosunek stężeń jodków tarczycy do jodków osocza to około 500:1. Gromadzenie się jonów jodkowych odbywa się dzięki transportowi aktywnemu. Głównym związkiem magazynującym jod w tarczycy jest tyreoglobulina. Pod wpływem działania tyreoperoksydazy dochodzi do przyłączenia jodu do aminokwasu tyrozyny, co prowadzi do powstania monojodotyroniny i dijodotyroniny. Kondensacja tych cząstek skutkuje powstaniem trijodotyroniny i tyroksyny.
Jod reguluje czynność tarczycy na drodze ujemnego sprzężenia zwrotnego. Oznacza to, że początkowo wzrost stężenia jodu w surowicy skutkuje nasileniem syntezy hormonów tarczycy, jednak dalsze zwiększanie poziomu tego pierwiastka i kumulacja jodku nieorganicznego w komórkach tarczycy prowadzi do efektu inhibicji syntezy hormonów tarczycy.
Kontrolując syntezę hormonów tarczycy, jod wpływa na tempo przemian metabolicznych. Hormony tarczycy regulują przemiany węglowodanów, zwiększając wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego i jej zużycie przez komórki jako źródło energii. Wpływ hormonów tarczycy na przemiany lipidowe sprowadza się do nasilenia zjawiska lipolizy, obniżenia poziomu cholesterolu we krwi oraz zmniejszenia zawartości tłuszczów w wątrobie. Wpływ na przemiany białkowe polega na pobudzeniu procesów syntezy białek.
Wykazano istnienie związku między otyłością a nadmierną masą ciała, a także występowaniem wyższego poziomu cholesterolu we krwi. Utrzymanie odpowiedniego poziomu jodu w organizmie może zatem stanowić profilaktykę takich powikłań otyłości jak choroby serca.
Jod jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania mózgu – i to już od etapu życia płodowego. Zbyt niska podaż jodu w okresie ciąży może skutkować pogorszeniem funkcji poznawczych u potomstwa. Także zbyt niska podaż jodu w diecie dzieci może prowadzić do pogorszenia funkcji poznawczych oraz wystąpienia deficytów neurorozwojowych. Przewlekły niedobór jodu u dzieci może skutkować spadkiem IQ o 12–13,5 punktów.
Suplementowanie jodu u dzieci zamieszkujących tereny, na których często występują niedobory jodu, wykazało poprawę rozwoju umysłowego. Taki pozytywny wpływ jodu na funkcjonowanie układu nerwowego może wynikać z faktu, że pierwiastek ten uczestniczy we wszystkich etapach neurogenezy, a niedobór jodu może skutkować powstaniem niepożądanych zmian w synapsach nerwowych oraz osłonkach mielinowych nerwów.
Wiele mówi się o jodzie w kontekście jego działania protekcyjnego względem nowotworów. Jednym z nich jest rak tarczycy. Niedobór jodu nie wpływa bezpośrednio na rozwój raka tarczycy, może jednak sprzyjać rozwojowi choroby – i to w jej bardziej agresywnej, opornej na leczenie postaci. Wpływ niedoboru jodu może wówczas sprowadzać się do nasilenia produkcji reaktywnych form tlenu i wytworzenia stresu oksydacyjnego, co zwiększa częstość występowania uszkodzeń DNA i mutacji. Inny potencjalny mechanizm nowotworzenia wynika z większej częstości występowania mutacji genu BRAF oraz RAS.
Coraz więcej mówi się także o wpływie niedoboru jodu na rozwój raka żołądka czy raka piersi, czyli tych tkanek, które wyróżniają się aktywnym pobieraniem jonów jodu już od najwcześniejszych etapów rozwoju.
Niedobór jodu może być powiązany z rozwojem raka piersi, endometrium i jajników – istnieje korelacja między niskim spożywaniem jodu a większą częstością występowania tych nowotworów u kobiet. Wykazano także zależność między niedoborem jodu a większym ryzykiem rozwoju raka prostaty, trzustki i płuc.
Jod może znaleźć zastosowanie w terapii niektórych rodzajów nowotworów, zwłaszcza raka piersi czy płuc. Dla efektywności takiej terapii kluczowe znaczenie ma jednak obecność specyficznych białek odpowiedzialnych za transport jodu do komórek, zwłaszcza białka NIS. Z kolei radioizotop jodu wykorzystywany jest w terapii raka tarczycy.
Płyn Lugola, czyli wodny roztwór jodku potasu, podawany jest w przypadku katastrof jądrowych, gdy zwiększa się narażenie na promieniowanie jonizujące. Doskonałym przykładem takiego zastosowania jodu było profilaktyczne podawanie płynu Lugola po wybuchu elektrowni jądrowej w Czarnobylu w 1986 roku. Takie zastosowanie jodu wynika z konkurowania z jodem radioaktywnym – podanie wyższych dawek jodu przyczynia się do wysycenia tarczycy tym pierwiastkiem, przez co izotopy radioaktywne jodu nie są wbudowywane w hormony tarczycy.
Rola jodu w zapewnieniu prawidłowego rozwoju organizmu jest nie do przecenienia. W ciąży zapotrzebowanie na jod wzrasta, gdyż synteza hormonu T4 może być nawet o połowę wyższa. Zbyt niska podaż jodu w ciąży oraz w pierwszych latach życia dziecka może skutkować poważnymi zaburzeniami zdrowotnymi. Niedobór jodu uznawany jest za najczęstszą przyczynę opóźnienia umysłowego na świecie.
Niewielki i umiarkowany niedobór jodu w trakcie ciąży może wpływać na rozwój dziecka. Wykazano m.in., że dzieci matek z niższym poziomem hormonu T4 wykazywały pogorszenie funkcji psychomotorycznych oraz niższe IQ.
Ciężki niedobór jodu w okresie ciąży skutkuje rozwojem niedoczynności tarczycy zarówno u matki, jak i płodu. W związku z tym, że jod warunkuje rozwój mózgu płodu, zbyt niski poziom pierwiastka sprzyja powstaniu wad rozwojowych, spadkowi inteligencji oraz rozwoju tzw. kretynizmu. Choroba ta cechuje się niedorozwojem umysłowym, głuchotą i zezem.
Odpowiednio wysoka suplementacja jodu w okresie ciąży przynosi korzyści w postaci redukcji przypadków kretynizmu, zwiększenia masy urodzeniowej, a także ograniczenia śmiertelności okołoporodowej.
Odpowiednio wysokie spożycie jodu u dzieci skutkuje ograniczeniem przypadków wola u dzieci, poprawą stanu fizycznego i psychicznego, a także lepszymi wynikami w nauce.
Dzienne zapotrzebowanie na jod dla poszczególnych grup wiekowych przedstawia się następująco:
Najwyższą zawartością jodu w diecie wyróżnia się sól jodowana. 100 g soli jodowanej zawiera ponad 2000 µg jodu. W związku z powszechnym występowaniem niedoboru jodu, ponad 70 krajów wprowadziło profilaktykę w postaci jodowania produktów spożywczych. W Polsce od 1997 roku stosuje się sól jodowaną, co przekłada się na zredukowanie częstości występowania niedoborów jodu.
Naturalne źródła jodu w diecie to przede wszystkim ryby i owoce morza: dorsz, mintaj, makrela wędzona, sardynki, tuńczyk. Jod znaleźć można także w orzechach laskowych, szpinaku, brokułach, jajach, serze twarogowym czy wątrobie wieprzowej.
Jedną z najważniejszych przyczyn niedoboru jodu jest zamieszkiwanie na terenach ubogich w ten pierwiastek. Taki problem może dotyczyć ponad dwóch miliardów ludzi na świecie, a zatem ponad jednej trzeciej ludzkości. Inne czynniki ryzyka to niskie spożycie jodu, zwłaszcza z jednoczesnym spożywaniem tzw. goitrogenów, czyli związków wolotwórczych, które występują m.in. w soi i warzywach krzyżowych. Grupą narażoną na rozwój niedoboru jodu są ponadto kobiety w ciąży.
Organizm posiada umiarkowaną zdolność do kontrolowania syntezy hormonów tarczycy w zależności od spożycia jodu. Jeśli podaż jodu zmniejsza się w umiarkowanym stopniu (poniżej 100 mikrogramów), wówczas zwiększa się poziom TSH, czyli hormonu tyreotropowego – a to prowadzi do zwiększonego wychwytu jodu przez tarczycę i zwiększenia syntezy hormonów tarczycy. Jednak znaczne ograniczenie spożycia jodu (poniżej 10–20 mikrogramów) uniemożliwia wystarczającą syntezę hormonów.
Jak rozpoznać niedoczynność tarczycy?Niedoczynność tarczycy prowadzi do wystąpienia wielu objawów, takich jak:
Niedobór jodu u kobiet w ciąży może prowadzić do zaburzeń neurorozwojowych u płodu, poronień, a także kretynizmu u dziecka. Inne konsekwencje to opóźniony wzrost dziecka oraz spowolnione dojrzewanie płciowe.
Zbyt wysoki poziom jodu we krwi najczęściej jest konsekwencją nadmiernego spożycia suplementów zawierających ten pierwiastek. Nadmiar jodu – podobnie jak jego niedobór – może generować rozwój niedoczynności tarczycy. Wynika to z faktu, że znaczny nadmiar jodu hamuje syntezę hormonów tarczycy (efekt Wolffa-Chaikoffa).
Przeczytaj również: Dieta ketogeniczna a zdrowie jelit
Dietetyk kliniczny, specjalista ds. żywienia i popularyzator zdrowego stylu życia, znany z podejścia do diety ketogenicznej oraz indywidualnej pracy z pacjentem. Autor kursów online, praktycznych ebooków i licznych artykułów edukacyjnych. Aktywnie dzieli się wiedzą w social mediach, gdzie wspiera swoich odbiorców w osiąganiu zdrowych nawyków. Zobacz ofertę kursów: [Sprawdź kursy Grzegorza »]